در فیلم «جنگ جهانی سوم» همه چیز پیرامون ساخت یک فیلم سینمایی درباره جنایات هیتلر در جنگ جهانی دوم شکل می‌گیرد و داستان زندگی شخصیت شکیب، به نحوی با فیلمی که درحال تولید است ارتباط پیدا می‌کند. از این دست فیلم‌هایی که داستانشان در ارتباط با پشت صحنه تولید یک فیلم دیگر پیش می‌رود در سینمای ایران کم نداریم. در بعضی از این فیلم‌ها ارتباط معنای عمیقی میان مضامین دو فیلم شکل می‌گیرد و درواقع از فیلم دوم به عنوان مکملی برای عمق بخشیدن به معنای فیلم اصلی استفاده می‌شود. به بهانه اکران فیلم «جنگ جهانی سوم» به کارگردانی هومن سیدی، مروری داریم به مهمترین آثاری که با چنین ساختاری تولید شده‌اند.
به گزارش فیلم‌نیوز، در سینمای ایران فیلم‌های زیادی از قبیل میکس، سلام سینما، گراند سینما، سینما سینماست و … با موضوع سینما ساخته شده‌اند. اما در این پرونده فقط روی آثاری دست گذاشته‌ایم که محتوای آنها به نحوی با فیلمی که درحال تولید است گره خورده باشد. البته که به غیر از فیلم‌هایی که در این پرونده به آنها اشاره کردیم چند اثر سینمایی دیگر هم هستند که ساختاری فیلم در فیلم دارند از جمله فیلم «بدلکاران» مهدی صباغ زاده و… که به دلیل سطح کیفی پایینشان از پرداختن به آنها صرف نظر کرده‌ایم.
حاجی آقا اکتور سینما| اوانس اوگانیانس |1312
«حاجی‌آقا آکتور سینما» فیلمی سیاه‌وسفید و یادگار دوران سینمای صامت است. ماجرا از این قرار است که یک کارگردان سینما قصد دارد دنبال سوژه‌ای برای فیلم جدیدش بگردد و هم‌زمان با این پیشنهاد روبه‌رو می‌شود که از حاجی‌آقا که در کل با سینما مخالف است، یواشکی فیلم بگیرد. دختر و داماد و نوکر حاجی‌آقا با کارگردان هم‌دست می‌شوند که بدون اطلاع حاجی‌آقا شرایط را طوری مهیا کنند که ناخواسته مقابل دوربین قرار بگیرد و زندگی یک روزش به فیلم تبدیل شود. حاجی‌آقا در نهایت فیلم را می‌بیند و به سینما ایمان پیدا می‌کند.
شبح کژدم| کیانوش عیاری | 1365
در «شبح کژدم»، قهرمان فیلم وقتی سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده‌ای برای تبدیل فیلم کوتاهش به اثری بلند پیدا نمی‌کند، تصمیم می‌گیرد آن را در زندگی واقعی اجرا کند. از آن سو بازیگر فیلمش هم از این که قرار است از شر سیاه لشگری و کتک خوری رها شود، با فیلمساز همراه می شود. عیاری در این نماها هم کنایه‌ای به پشت صحنه بی‌رحم سینما می‌زند. اینجا هم سینما و زندگی به‌هم پیوند خورده است. کیانوش عیاری در فیلم «شبح کژدم» از علاقه خودش به سینما و حواشی آن گفته و حتی خودش در مصاحبه‌ای توضیح داده که این فیلم یک جور حدیث نفس خودش است از زمانی که برای ساخت فیلم از این دفتر به آن دفتر می‌رفته ولی تهیه‌کننده‌ای پیدا نمی‌کرده.
دو فیلم با یک بلیت| داریوش فرهنگ| 1369
در «دو فیلم با یک بلیت» ماجرا درباره بازیگر نقش اصلی یک فیلم است که سر فیلمبرداری دچار حادثه می‌شود و حالا برای اینکه فیلم ادامه پیدا کند باید به دنبال یک بدل بگردند تا بتوانند فیلم را به جشنواره برسانند. کارگردان بعد از جستجوی زیاد، بالاخره فروشنده‌ای دورگرد را پیدا می‌کندکه شباهت زیادی به بازیگر نقش اصلی دارد. او با ورود به پشت‌صحنه سینما تحت‌تاثیر فضای آنجا قرار می‌گیرد و در زندگی و روحیه‌اش تغییراتی ایجاد می‌شود. در این فیلم ما هم‌زمان با پیش رفتن فیلمی که درحال تولید آن هستند، شاهد دگرگونی شخصیت اصلی هستیم. جالب اینجاست که عنوان فیلم، خودش روی مسئله فیلم در فیلم بودن آن تاکید دارد.
زیر درختان زیتون| عباس کیارستمی| 1373
کیارستمی در فیلم «زیر درختان زیتون» عاشقانه‌ای را در فضای درهم ریخته پس از زلزله به تصویر می‌کشد. شخصیت اصلی فیلم پسری به اسم حسین است که خانواده دختر مورد علاقه‌اش به خاطر نداشتن خانه، به او اجازه ازدواج نمی‌دهند و دو روز بعد که زلزله رودبار همه خانه‌ها را خراب می‌کند، از اینکه دیگر هیچ‌کس مثل او خانه ندارد خوشحال می‌شود. حالا ماجرای حسین و دختر مورد علاقه‌اش که ز زلزله سالم بیرون آمده، با فیلمی که گروهی فیلمسازی درحال تولید آن هستند گره می‌خورد. آنها دختر را برای بازی در نقش زن حسین انتخاب می‌کنند و بعد از تلاش‌های زیاد راضی به بازی در کنار او می‌شود اما جز دیالوگ‌هایش حرف دیگری با او ندارد.
وقتی همه خوابیم| بهرام بیضایی| 1387
«وقتی همه خوابیم» اشاره مستقیمی دارد به زد‌و‌بندهای پشت‌صحنه سینما. بهرام بیضایی با این فیلم به نوعی نشان داد که چه موانعی بر سر راه فیلمسازی در ایران قرار دارد. نکته قابل توجه درباره «وقتی همه خوابیم» این بود که داستانش از داخل فیلم دوم شروع می‌شد. یعنی بعد از تیتراژ، با فیلمی همراه می‌شدیم که تازه بعد از چند دقیقه می‌فهمیدیم فیلم اصلی نیست و عوامل درحال فیلمبرداری آن هستند. از آنجا به بعد بود که بیضایی وارد حواشی پیرامون تولید فیلم می‌شد و ما رفته‌رفته متوجه می‌شدیم به خاطر بعضی زدوبندها چه بلایی بر سر فیلمی آمده که ابتدا درحال تماشای آن بوده‌ایم. به طوری که فیلم بر اثر تغییر بازیگران و فیلمنامه، به جایی می‌رسد که می‌بینیم در انتها بازیگران دستمال دست گرفته‌اند و کردی می‌رقصند. بعد از اکران فیلم در جشنواره، خیلی‌ها بر بیضایی خرده گرفتند و از شیوه او در پرداخت عریان به حواشی سینما را نپسندیدند.
کلاس هنرپیشگی| علیرضا داوودنژاد| 1390
علیرضاا داوودنژاد در «کلاس هنرپیشگی» فیلمی با حضور اعضای خانواده‌اش ساخته و در طول فیلم به جمع خانواده‌اش که در یک کلاس درس گرد آمده‌اند آموزش می‌دهد که چطوری طبیعی‌تر بازی کنند. فیلم از چند فصل تشکیل شده که هر فصل موضوعی مجزا در فیلمسازی دارد. علاوه بر اینکه فیلمی ساخته می‌شود، اعضای خانواده هم مدام باهم درباره مشکلات خانوادگی و فروش ملک اجدادی و بالا رفتن نرخ طلا و .. گپ می‌زنند. گهگاه حضور دوربین فراموش می‌شود و مخاطبان به طور کامل وارد زندگی خانواده‌گی آنها می‌شوند. داوودنژاد پیش‌تر هم در فیلم «مصائب شیرین»، فیلمسازی خانوادگی را تجربه کرده بود.این فیلم در جشنواره سی‌ویکمین فیلم فجر برنده سیمرغ ویژه هیئت داوران شد.
جنایت بی‌دقت| شهرام مکری| 1400
«جنایت بی‌دقت» یادآور واقعه آتش‌سوزی سینما رکس آبادان توسط حسین تکبعلی زاده است. این سینما در حین نمایش فیلم «گوزن‌ها» به کارگردانی مسعود کیمیایی به آتش کشیده شد و دست کم ۴۲۰ نفر کشته شدند. ماجرای فیلم از یک طرف با این واقعه تاریخی گره خورده و از طرف دیگر با ماجرای فیلم «گوزن‌ها» بریده‌هایی از فیلم گوزن‌ها را در «جنایت بی‌دقت» می‌بینیم و از طرفی در بخش‌هایی شاهد در هم تنیده شدن مضمون این دو فیلم در هم هستیم.
جنگ جهانی سوم| هومن سیدی| 1401
فیلم «جنگ جهانی سوم» در پشت‌صحنه ساخت فیلمی درباره جنایات هیتلر در جنگ جهانی دوم شکل می‌گیرد. ابتدای فیلم شاهد ساخت دکور هستیم و با بخش‌هایی در ارتباط با اتاق گاز و اردوگاه کار اجباری و .. مواجه می‌شویم و سپس می‌بینیم که زندگی شخصیت اصلی داستان که کارگری روزمزد است با مراحل تولید این فیلم گره می‌خورد. آنچه «جنگ جهانی سوم» را از آثار دیگر جدا می‌کند، تاثیر فیلم درحال تولید روی شخصیت اصلی داستان است. او با گریم و لباس‌های هیتلر و پس از تجربه شرایطی که در آن قرار می‌گیرد، رفته‌رفته در مسیر انتقام پیش می‌رود و در این شخصیت استحاله می‌شود.
