مروری بر ده فیلم ایرانی که براساس افسانه‌ها و قصه‌های شفاهی کهن ساخته شده‌اند به بهانه اکران «شنگول و منگول» | قصه‌های مادر بزرگ روی پرده

قصه‌ها و افسانه‌های قدیمی از هر جهت جذابند. بخشی از آنها با کودکی ما گره خورده‌اند و بخشی دیگر نشانه‌ای از فرهنگ و حال‌وهوای دوران پیشین هستند و از این نظر اهمیت زیادی دارند. فیلم‌های زیادی در سطح جهان با تمرکز روی قصه‌ها و افسانه‌های قدیمی ساخته شده‌اند و در ایران هم کارگردان‌های مختلفی سراغ چنین سوژه‌ای رفته‌اند. فیلم انیمیشنی «شنگول و منگول» به کارگردانی کیانوش و فرزاد دالوند جدیدترین نمونه از این آثار است؛ فیلمی که با نگاهی جدید به سراغ این قصه‌ی مشهور قدیمی رفته است. 

به گزارش فیلم‌نیوز، فیلم انیمیشنی «شنگول و منگول» به کارگردانی کیانوش و فرزاد دالوند از روز 30 آبان اکران شده؛ فیلمی که صداپیشه‌هایش از میان بازیگران مطرح سینما انتخاب شده‌اند و اثر موفقی در سینمای کوک و نوجوان به حساب می‌آید. به بهانه اکران این فیلم، نگاهی داریم به آثاری که براساس قصه‌ها و افسانه‌های قدیمی ساخته شده‌اند.

شنگول و منگول | کیانوش و فرزاد دالوند | 1403

«شنگول و منگول» که این روزها روی پرده سینماها رفته است، با برداشتی آزاد از قصه‌ی مشهور «گرگ و هفت بزغاله» ساخته شده. این افسانه‌ای قدیمی است که توسط برادران گریم گردآوری شده و روایت‌های گوناگونی از این داستان در فرهنگ‌های مختلف وجود دارد. در ایران ما این افسانه را با نام «شنگول و منگول» می‌شناسیم. برادران دالوند به جای رفتن سراغ همین افسانه از شخصیت‌های آن استفاده کرده‌ و فیلم انیمیشینی جدیدی متناسب با سلیقه و حال‌وهوای کودکان امروزی ساخته‌اند. در این فیلم شنگول و منگول دیگر بزغاله‌های ساده‌ای نیستند که به‌راحتی گول بخورند و در چنگال گرگ اسیر شوند، آنها تربیت شده‌اند و می‌خواهند صلح را در شهر حیوانات برقرار کنند. حال‌وهوای فیلم بیشتر از اینکه یادآور افسانه قدیمی باشد، به فیلم مشهور «پاندای کونگفوکار» نزدیک است. کیانوش دالوند فیلمنامه این اثر را با مشارکت نویسندگان آمریکایی و کانادایی نوشته است و در سینمای چین با عنوان «گول‌های کونگفوکار» شناخته می‌شود. محمدرضا علیمردانی، هوتن شکیبا، حامد آهنگی، هومن حاجی‌عبدالهی، بهنوش بختیاری، هادی کاظمی، آشا مهرابی، کامران تفتی و … صداپیشه‌های این فیلم هستند. «شنگول و منگول» از 30 آبان اکران شده و درحال‌حاضر 4 میلیارد تومان فروخته است.

پوست | بهمن و بهرام ارگ | 1397

در فیلم «پوست» به کارگردانی بهمن و بهرام ارگ هم با یک داستان افسانه‌ای از ادبیات آذربایجان روبه‌رو بودیم. راوی فیلم عاشیقی بود که در یک قهوه‌خانه تار می‌زد و داستانی افسانه‌ای را تعریف می‌کرد. این فیلم از کتابی به نام «دده قورقورد» گرفته شده. البته کارگردان‌های فیلم معتقد بودند افسانه‌ای به این شکل وجود ندارد و آنها بخش‌هایی از چند افسانه را کنار هم قرار داده‌اند و به داستانی جدید رسیده‌اند. مثلا شیر تعزیه، افسانه‌هایی از اینکه جن‌ها در عروسی‌ها می‌رقصند یا مردی مسلمان که عاشق دختری ارمنی می‌شود و … متعلق به قصه‌های کهن قدیمی هستند و برادران ارک از آنها به عنوان خرده روایت برای پیش بردن داستان اصلی کمک گرفته‌اند.

خاله سوسکه | نادره ترکمانی | 1388

نادره ترکمانی سال 1388 براساس قصه قدیمی «خاله سوسکه» فیلمی ساخت و تا حد زیادی به ماجرای  اصلی خاله سوسکه پایبند ماند. ماجرای فیلم درباره دختر نوجوانی است که روز تولدش یک سوسک پلاستیکی از برادرش هدیه می‌گیرد و بسیار عصبانی می‌شود. همین مسئله باعث می‌شود مادربزرگش داستان خاله‌سوسکه را برایش تعریف کند. سحر ولدبیگی نقش خاله سوسکه را بازی کرده بود و ماجراها در دوران قدیم و بازارچه‌ای سنتی روایت می‌شد. «خاله سوسکه» داستان سوسکی است که در یک بازار به راه می‌افتد و خواستگارهای زیادی پیدا می‌کند اما نهایتا با یک موش ازدواج می‌‌کند. سال 1397 هم سریالی به نام «هشتگ خاله سوسکه» در شبکه نمایش خانگی ساخته شد که فضای آن با ماجرای اصلی قصه متفاوت بود.

تنبل قهرمان | بهروز غریب‌پور | 1380

داستان فیلم براساس همان افسانه‌ی مشهور حسن کچل ساخته شده اما نسبت به نسخه‌ای که علی حاتمی ساخته بود حال و هوای کودکانه‌تری دارد. این‌بار ماجرا درباره پسر تنبلی بود که مادرش به زور او را از خانه بیرون می‌فرستاد و در طول مسیرش اسیر کاروان دزدان می‌شود و بعد به یک شعبده‌باز بر‌می‌خورد وارد قصر سلطان می‌شود و آنجا با ماجرای عروسی دختر حاکم رودر رو شده و زندگی‌اش تغییر می‌کند و نهایتا به شهر خودش برمی‌گردد. با وجود اینکه به عنوان فیلم کودک و نوجوان با کیفیت قابل توجهی ساخته شده بود و حرف‌های زیادی برای گفتن داشت اما زمان اکران آنطور که باید در فروش موفق ظاهر نشد.  فیلم‌نامه «تنبل قهرمان» بنابر پیشنهاد کمیته جایزه‌های جهانی شورای کتاب کودک و تأیید هیئت مدیره شورا، برای دریافت دیپلم افتخار ۲۰۰۲ به دفتر مرکز بین‌المللی کتاب برای نسل جوان IBBY معرفی شد.

سارای | یدالله صمدی | 1376

«سارای» به طور کلی براساس یکی از افسانه‌های آذربایجان ساخته شده. افسانه از این قرار است که سارای به آیدین علاقه‌مند می‌شود اما خان هنگام شکار، سارای را می‌بیند و به او دل می‌بندد. در همین زمان مادر آیدین ناخوش می‌شود و او مجبور می‌شود ایل را ترک کند. آیدین برای مرگ مادرش هفت شبانه‌روز به سوگ می‌نشیند و در همین مدت خان با تهدید قتل پدر سارای، او را با خودش همراه می‌کند. سارای در انتظار آیدین راه را طولانی می‌کند اما انتظار می‌کشد که آیدین برای نجاتش بیاید فایده‌ای ندارد و نهایتا خودش را به رودخانه می‌اندازد تا دست خان به او نرسد و مبادا به آیدین خیانت کند. «سارای» به عنوان فیلمی خاص و افسانه‌ای در دهه هفتاد بین مخاطبان خاص خودش مورد توجه قرار گرفت و هنوز هم جزو آثار ماندگار سینمای ایران به حساب می‌آید اما در میان فیلم‌های تجاری آن دوران به فروش چندانی دست پیدا نکرد.

افسانه دو خواهر | کامبوزیا پرتوی | 1373

کامبوزیا پرتوی بعد از ساخت فیلم‌های «گلنار» و «گربه آوازه‌خوان» سال 1373 فیلم «افسانه دو خواهر» را ساخت. «افسانه دو خواهر» براساس یک افسانه قدیمی از خطه شمال ساخته شده. داستان همانطور که از اسمش برمی‌آید درباره دو خواهر است. خواهرهایی به نام ماهرخک و گلابتون که از مراسم عروسی اجباری فرار می‌کنند و وارد جنگل می‌شوند. آنها در جستجوی جوانی بر می‌آیند که می‌تواند نجاتشان دهد. اما قبل از اینکه بتوانند جوان را پیدا کنند، در دام یک شکارچی پیر و مکار می‌افتند که قصد دارد آنها را شکار کند. برای رهایی از این دام هر یک از آنها باید به خاطر دیگری از خودش بگذرد. این فیلم موفقیت چندانی در فروش نداشت و در میان آثار کامبوززیا پرتوی هم جزو فهرست فیلمهای درجه یک و ماندگار قرار نگرفت. با این حال به عنوان یک فیلم افسانه‌ای قدیمی اثری خوش ساخت به حساب می‌آید.

دمرل | یدالله صمدی | 1372

یدالله صمدی فیلمنامه «دمرل» رابا همراهی رضا کیانیان، مهدی سجاده‌چی و محمدباقر جعفری‌زاد نوشت و سال 1372 هم آن را ساخت. داستان «دمرل» برگرفته از داستان «دلی دومرول» در کتاب دده قورقود است؛ کتاب ادبیات مشترک مردمان ترک زبان آذربایجانی، ترکمن، ترکیه و… دمرل جوان زورمندی است که به عنوان پهلوان پهلوانان شناخته می‌شود اما از آنجایی که هماورد قدرتمندی ندارد شروع می‌کند به آزار و اذیت مردم. تا اینکه همزادش به عنوان آخرین هماورد از راه می‌رسد اما با نیش زنبور می‌میرد. دمرل عصبانی می‌شود و کفر می‌گوید. عزراییل به او مهلت می‌دهد کسی را جای خودش برای مرگ معرفی کند اگرنه جانش گرفته می‌شود. هیچ‌کس حاضر نمی‌شود جای او بمیرد جز همسرش. نهایتا خداوند او را به خاطر عشق همسرش می‌بخشد. این فیلم هم به عنوان اثری افسانه‌ای خوش ساخت، آن زمان ارزش و اعتبار زیادی پیدا کرد اما با توجه به حال و هوای خاصی که دارد در زمان اکران موفق به فروش زیادی نشد.

افسانه آه | تهمینه میلانی| 1369

«آه» شخصیتی افسانه‌ای در ادبیات آذربایجان است. می‌گویند هرکس از ته دل آه بکشد، «آه» به صورت جوان مهربانی ظاهر شده با گوش کردن به درددل آن شخص، درصدد یافتن چاره‌ای برای درد او برمی‌آید. ماجرای فیلم در دنیای امروز روایت می‌شود. زنی که همسرش را از دست داده و فرزندی ندارد و از علاقه‌اش به نویسندگی دور مانده است، در آستانه میانسالی احساس می‌کند از زندگی‌اش رضایتی ندارد. او با شنیدن خبر نوه‌دار شدن کارگر منزلش آه کشید و آرزو کرد جای او باشد و آه او را به آرزویش رساند اما در جایگاه کارگر هم به نقطه‌ای رسید که از آه خواست به جای خواهرش باشد و این خواسته‌ها مدام تکرار شد.تهمینه میلانی بعد از اولین فیلمش «بچه‌های طلاق»، فیلم «افسانه آه» را ساخت اما این فیلم موفقیت اثر قبلی‌اش را تکرار نکرد و شکست تجاری خورد.

ساوالان | یدالله صمدی | 1368

یدالله صمدی سال 1368 فیلم «ﺳﺎﻭﺍﻻ‌ﻥ» را بر اساس افسانه‌های ترکی ساخت و این مضامین بومی و فولکلور را بعدها در فیلم‌های «دمرل» و «سارای» هم پی گرفت. ساوالان براساس یکی از افسانه‌های مشهور ترکی ساخته شده البته خیلی‌ها معتقدند صمدی بیشتر از اینکه به این افسانه پایبند بماند سعی کرده اثری پرحادثه بسازد. ماجرا درباره گروهی راهزن است که هرسال اهالی روستای ساوالان را غارت می‌کنند. اهالی روستا به توصیه کدخدا تلاش می‌کنند تا با راهزن‌ها مبارزه کنند اما شکست می‌خورند. تا اینکه جوانی به اسم سلام به آنها ملحق می‌شود و اهالی را بسیج می‌کند تا رودر روی غارتگران بایستند. «ساوالان» در جشنواره هشتم فیلم فجر در هشت رشته بهترین فیلم، فیلمنامه، کارگردانی، موسیقی متن، صداگذاری، فیلمبرداری، طراحی صحنه و تدوین نامزد دریافت جایزه شد اما در هیچ رشته‌ای سیمرغ نگرفت. این فیلم در اکران عمومی مورد استقبال هموطنان آذری زبان قرار گرفت ولی در سایر نقاط کشور اکران خوبی نداشت و فروش پایینی را تجربه کرد.

حسن کچل | علی حاتمی | 1348

تا به حال بارها براساس قصه‌ی حسن کچل، فیلم‌های مختلفی ساخته شده و داستان‌های مختلفی به چاپ رسیده اما در همه آنها یک چیز مشترک است. اینکه پسر تنبلی به اسم حسن کچل که تمام روز داخل تنور می‌خوابد و مادر پیرش از دست تنبلی او به ستوه آمده. مادر یک روز تا دم در خانه سیب می‌چیند تا حسن به بهانه‌ خوردن سیب‌ها از خانه بیرون برود و با دنیای بیرون آشنا شود و … زنده‌یاد علی حاتمی «حسن کچل» را به عنوان اولین فیلم کارنامه‌اش ساخت و آن را تا حدی تغییر داد. درواقع برای ساخت این فیلم، دو افسانه شفاهی «حسن‌کچل» و «چهل‌گیس» را در هم ادغام کرد. به همین دلیل هم فیلم حاتمی از جهاتی با ماجرای اصلی حسن کچل تفاوت دارد. حاتمی در این فیلم نگرش‌های مختلف فرهنگ عامه را نسبت به اخلاق به نقد می‌کشید. فیلم «حسن کچل» به عنوان اولین فیلم موزیکال سینمای ایران شناخته شده و سال 1349 توانست به فروشی 9 میلیون تومانی دست پیدا کند که برای آن سال خیلی فروش خوبی بود.